UWAKATA WATA

Iruaka yatsɨ: biodiversidade kumitsapura, ikua wata uyarun yai ikua ɨmɨnan

Kumitsanu tapuiya yauki ikua petse Pindorama ikua uyarun ukaima. Pichka chunka wata, mukuika chunka kumitsanu ukɨrɨ ritama nuanka. Yai kumitsanu uyarun yai ukaima ikua ɨmɨnan, utsu yauki yatɨrɨpan Nações Unidas chunka internacional kumitsa tapuiya (DILI) Chunkatsen watanu 2022-2032. Tsenu, umipura kumitsa Kokama, kuachiaraka yumitawara waina Universidade Brasília Altaci Corrêa Rubim, umipuratsen site G20 Pindorama.

01/04/2024 07:00 - Modificado há um mês
Campeonato da língua kokama em Manaus. Crédito: Altaci Corrêa Rubim
Campeonato da língua kokama em Manaus. Crédito: Altaci Corrêa Rubim
As línguas indígenas fazem parte do patrimônio nacional e estão sendo ameaçadas de extinção. Em 50 anos, cerca de 20 línguas podem desaparecer no Brasil, de acordo com especialistas. Diante da situação crítica de iminente perda da imensa riqueza de possibilidades de expressão de povos e sociedades, foi instituída pela Assembleia Geral das Nações Unidas a Década Internacional das Línguas Indígenas (DILI) para o decênio 2022-2032. Confira o artigo da professora da Universidade de Brasília Altaci Corrêa/Tataiya, em idioma kokama, exclusivo para o site G20 Brasil.

Ritama Tapuiya 6% ritama munduka, ritama ɨmɨnuan kumitsayara munduka, ai kumitsa apɨtse iruaka waranka 6,7 waranka kumitsanu munduka. Yai chita kumitsanu utsua ukɨrɨ ichari kakɨrɨ wepe pacha watanukatika. Tsakapɨrɨ, 169 OIT de 1989 “yawa utsua kumitsanu mainani tapuya ritama tapuya tseta iriwataka kumitsapura tupapenan”.

Yawa uyarun ukaima chita riqueza  ritama kumitsara ritamanu. Chunka watanu Internacional kumitsanu tapuya (DILI) Puraraka Geral das Nações Unidas década 2022-2032-chunka watanu. Yai decisão yapechika.... wata Internacional Kumitsanu Tapuya  2019-wata, wanakari ritama tapuya Boliviaka ikuaka mari takuna yauki kumitsapu kakɨrɨ tapuya munduka.

Yai diversidade kumitsapura ritama tapuya erata kakɨrɨ munduka. Ajanka Brasil, 10 ritama nuan diversidade tuan kumitsapura, yeai ritama nuan biodiversidade munduka. Ajanka 116.000 animarunu apɨtse espécie 46.000 yanamata, ɨwɨratinu ikua ritama nuanka, umitsen sóktaka  tuyukakuara yeai mutsapɨrɨka ecossistemas paranawatsu.  ɨmɨnuan ritama tapuya kakɨrɨ ajanka tuyuka Brasil uri kamatatari bioma tuyuka 6 warankatsuri watanu. Kumitsanu tapuyanu tsawa tuan mainani erata ikua Amazonia, Pantanal, ɨwɨrati Atlántica, Cerrado, Caatinga yeai Pampa. Kumitsanu ɨmɨnuan kumitsa tsawa kakɨrɨ tuyuka ɨmɨnuan awanumuki yauki ikuanu ɨwɨrati, parana, parana watsu, ɨwɨtu, amana, wɨranu, animarunu, yatɨma, uni, amua. Ajanka kumitsanu tapuuya emete upi ikuanu, upi mutsanu, tecnologia,  upi kakɨrɨ munduka. Ukaima kumitsapura entera ukaima ikua kakɨrɨ  crise climáticamuki yeai ambiental wepe wepe kuarachi. 

Yai Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, kauki  250 kumitsanu kumitsara parana nuanka, umi 2/3 (160 rupe) ahanka kumitsanu Abya Yala. Wepe diversidade tsanata ɨmɨnuan, yai kumitsanu amutsewe mukuika chunka iruanu kumitsapura. Ajanka kumitsanu timi kumitsa timiwatsun Kumitsapu, kutiarakapu yai documentação, yai cheta kumitsanu purara uyaru ukɨrɨ ina churananin ikua yai yupuni kumitsa. Ya papanu tɨma kumitsa churananin, aikua kumitsa ukɨrɨ. Pandemia Covid 19, ichariui chita awa, amui, nai, kurakanu tapuya aikuan, chita awa, amui, nai, kurakanu tapuya umanu, ra memuta kumitsanu penu ɨmɨnuan uyaru ukɨrɨ yaepe papawiju yai mamawiju erata kumitsau iya.

Yaepe ini umi kumitsapura yawa utsu tuitsa mainani ritama tapuya yai ini tuyukayara. Tuitsanu tseta memutapuritsupe ikuari kumitsanu kakɨrɨ wepe, wepe ritamaka tapuya kutiaraka kumitsanu aikua yumayari kumitsanu yuriti wɨka kumitsapura tupapenan yupunitsen centros Kumitsanu ɨmɨnuan ikuayara kumitsapura etnociencianuki inclusão digital. Ajanka Uka Tuan Ritama Tapuya, Departamento de Línguas e Memórias. Kumitsanu yawɨrɨ tseta cheta, cheta, cheta kuriki upi tuitsanu mainanitsen kumitsanu. Yaepe, ini tseta yauki caja financiamento memutapuritsupe Kumitsanu Tapuya umi ação política memutapuritsupe kumitsanu ritama watsu timi cheta, cheta kumitsanu yai biodiversidade tuyuka Pindoramakuara.